تاریخچۀ جماران

موقعیت جغرافیایی

جماران نام محلی در شمال تهران امروزی است. این محله از توابع شهرستان شمیرانات و جزئی از منطقه یک شهرداری تهران به حساب می آید.جماران امروزی از جنوب به محله جوزستان و دزاشیب ؛ از شرق به منظریه؛از غرب به امام زاده قاسم و از شمال به رشته کوه های البرز و محله حصارک منتهی می شود .      

با توجه به قراین و نوشته ها و اسناد موجود آنچه مسلم است این محله بسیار قدیمی وشاید از اولین آبادی های شمیران باشد.محدوده جغرافیایی جماران نیز در گذشته ای نه چندان دور وسعتی به مراتب بیش از آنچه امروز دارد را داشته است، به گونه ای که قسمت جنوبی آن صحرای بزرگی وجود داشته که با عنوان صحرای جماران شناخته می شده است.این صحرا از انتهای محله جماران امروزی یعنی حوالی خیابان نیاوران تا بالای محله چیذر یا همان خیابان فرمانیه امروزی وبه پهنای آن امتداد داشته است.

بنابر تاریخ شفاهی که به گونه ای سینه سینه از نسل های قبل تا به امروز منتقل گردیده برخی  محله جماران را در مکانی در منطقه منظریه امروزی و در مسیل دامنه کوه می دانستند که در حدود پانصد سال قبل با جاری شدن سیل و از بین رفتن خانه های اهالی ؛ بازماندگان  این حادثه به قسمت غربی آن یعنی جماران امروزی منتقل شده اند. در این باره همانگونه که اشاره رفت هیچ گونه سندی وجود ندارد و تنها تاریخ شفاهی گواهی بر آن است.

جماران امروزه  از نظر تقسیمات شهری در استان تهران شهرستان شمیرانات و در منطقه یک شهرداری تهران واقع گردیده است وخدمات شهری آن تحت نظر ناحیه ۴ منطقه یک شهرداری می باشد.

وجه تسمیه جماران

- در مورد وجه تسمیه جماران اقوال گوناگونی وجود دارد . عده ای جماران را برگرفته از جمر به معنای سنگ بزرگ دانسته و می گویند چون در این محل سنگ های بزرگ زیاد بوده است و حتی در مناطقی از آن معدن سنگ وجود داشته است نام آنرا جمران گذاشته اند که به مرور زمان تبدیل به جماران شده است.

- گروهی نیز جمارن را به معنای جمع یاران می دانند چون از قدیم این منطقه به خاطر آب و هوای دلپذیر جای مناسبی برای گردهم آمدن وتفریح بوده است.

-عده ای از اهالی همچنین معتقدند که با توجه به وجود مارهای زیاد در منطقه جماران به دلیل قرار گرفتن این محل در دامنه کوه نام آن برگرفته از جمع ماران بوده است که در طول زمان تبدیل به جماران شده است.

- اما محققین معتقدند نام جماران در آثار مکتوب اولین بار در کتاب کافی تألیف شیخ کلینی آمده است.او در این کتاب از شخصی به نام ابو عبدالله جامورانی از اهالی جاموران ری یاد می کند که از راویان حدیث بوده است.

رافعی قزوینی در کتاب التدوین فی اخبار قزوین که یکی از مهمترین کتب حدیث و رجال می باشد در مورد ورود اصحاب حضرت رسول اکرم(ص) به ناحیه ری از جایی به اسم جاموران نام می برد و می نویسد: یکی از لشگریان مسلمان در آبادی جاموران ساکن شد. اینجا هم در طرف شمال شهر ری قرار گرفته بود و طریق ارتباطی ری به مناطق شمالی و کوهستان از اینجا بود.

بر این اساس محقق ارجمند مرحوم آیت الله حاج شیخ عزیزالله عطاردی در کتاب خویش با عنوان مشایخ فقه و حدیث در جماران کلین و درشت می نویسد:

" اکنون در اطراف ری جايی به نام جاموران غیر از دهکده جماران که در دامنه های کوه شمیران قرار دارد نیست و باید جماران همان جاموران قدیم باشد. هنگامی که مسلمانان ری را تصرف کردند برای زیر نظر داشتن مقاومت محلی، لشکریان خود را در چند پایگاه مستقر کردند. این پایگاه‌ها در جماران، دهکده اندرمان، فیروز و رام (فیروزآباد کنونی، در راه ری به کومش) و جایی به نام شیروان (احتمالاً همان شمیران) قرار داشتند. پس از تصرف ری توسط عرب‌ها، گروهی از مردم شهر به کوه‌ها و آبادی‌های پیرامون رفته‌بودند و گروه‌های مقاومت تشکیل داده قصد بازپس‌گیری شهر را داشتند که این پایگاه‌های چهارگانه از این امر جلوگیری کرد.  همچنین ایشان با اشاره به تحریف و تغییر نام شهرها و آبادی های ایران پس از ورود اعراب مسلمان این نظر را مطرح کرده اند که آیا شمیران و شمران کخ اکنون به دامنه های کوه در شمال تهران اطلاق می شود و ده ها آبادی را در خود جای داده است تحریف و تصحیف همین جماران نیست که در طول تاریخ حرف ج به ش تغییر پیدا کرده است.چون از قراین معلوم است که دهکده جماران از زمان های بسیار قدیم در ناحیه ری و دامنه کوه بزرگ آن بوده است. جماران و تهران از دهات باستانی ری هستند که نام آنها در کتاب های قرن سوم ه ق آمده است و بسیار محتمل است که شمران معرب جمران یا همان جماران باشد."

مشاهیر

مشهورترین چهره قدیمی جماران در تاریخ کهن این منطقه محدث و راوی شیعی یعنی ابوعبدالله جامورانی بوده که در کتب رجالی و حدیث از او نام برده شده است. اما در دوره و سده های اخیر بدون شک خاندان امام جمارانی شاخص ترین و مشهور ترین شخصیت های جماران شمرده می شوندو همواره مورد احترام اهالی این منطقه بوده اند که از میان ایشان آیت الله سید مهدی امام جمارانی به دلیل حضور در مبارزات سیاسی در پیش و پس از انقلاب و نیز خدمات گسترده عام المنفعه در جماران برای اهالی این محله و شهر تهران مشهورتر می باشند. همچنین پدر ایشان مرحوم آیت الله سید حسن امام جمارانی  نیز در چند دهه گذشته از محبوبیت و احترام ویژه ای در بین اهالی جماران برخوردار بودند.  ازدیگر مشاهیر ساکن در جماران می توان به آیت الله سید ابراهیم جمارانی - آیت الله سید حسین جمارانی-آقا سید محمد باقر جمارانی- آیت الله سیدجعفر جمارانی و ....... اشاره نمود.

وضعیت جمعیتی

این منطقه در دامنه رشته کوه البرز واقع شده و به طور متوسط ۱۷۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. جماران طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ دارای ۷۴۳۳۳ نفر جمعیت و مساحت آن ۱۳۷۳۸۱۴ مترمربع میباشد.¹

درختان کهنسال

جماران از جمله محلات وروستا هایی است که دارای آب و هوای بسیار خوب جهت باغداری و کشاورزی بوده است. وجود درختان تنومند و کهنسال در این منطقه نشان از قدمت بسیار زیاد آبادی و منطقه جماران دارد که از این میان سه اصله درخت بسیار تنومند هم اکنون در جماران وجود دارد که به نوعی می توان آن را از نشانه های تاریخی جماران به حساب آورد. درخت های چنار بالا و پایین مسجدجامع جماران هر کدام عمری درحدود هزار سال را دارا هستند. همچنین درخت نارون بزرگی در جماران وجود داشته است که قدمت آن هم بیش از هشتصد سال تخمین زده می شد و در کنار تکیه جماران قرار داشت اما متأسفانه در سال های اخیر این درخت از بین رفت و به دلیل خطر سقوط تنه آن توسط شهرداری برداشته شد.

مراکز مهم

اماکن مذهبی و خدماتی جماران شامل مسجدجامع جماران، حسینیه شماره دو جماران، حسینیه حضرت امام خمینی، منزل امام خمینی،تالار عقیق، ورزشگاه و زورخانه جماران، سرای محله ،فرهنگسرای امام(ره) و........می باشد.

قنوات جماران

جماران دارای قنات های متعددی بوده است که بسیاری از این قنات ها اکنون نیز وجود دارند. همانگونه که در شرح تاریخی جماران آمد این منطقه گستردگی بیشتری نسبت به آنچه امروز به عنوان جماران می شناسیم داشته است . به گونه ای که بسیاری از قنات های مورد بحث در منطقه ای خارج از جماران امروزی قرار گرفته است. از مجموع قنوات موجود در جماران تعدادی به دلیل کم آبی یا عدم رسیدگی از بین رفته و اما تعدادی از آنها همچنان مظاهر زیبایی از آب های گوارای مناطق کوهستانی البرز هستند . این قنات ها به طور طبیعی در فصل بهار و با آب شدن برف ها و توسعه آب های زیر زمینی دارای مقدار آب بیشتری خواهند بود. در ادامه به معرفی مهمترین این قنوات در جماران می پردازیم:

1- قنات منزل آقا(امام جمارانی):

 یکی از قنات های مهم و پر آب جماران که قدمتی طولانی نیز دارد قنات مشهور به منزل آقا است.شهرت و وجه تسمیه این قنات به دلیل وجود مظهر آن در منزل مرحوم آیت الله سید حسن امام جمارانی است. این قنات پیش از ایشان توسط پدر بزرگشان مرحوم آیت الله سید ابراهیم جمارانی احداث وبه منظور بهره مندی مردم محل و نیز حمام عمومی جماران به سال 1280 ه.ق  وقف گردیده است که وقفنامه آن نیز موجود می باشد.این قنات هم اکنون نیز فعال و زنده است ، هر چند به دلیل عدم وجود حمام عمومی قدیمی و نیز عدم کشاورزی در منطقه جماران امروزه مورد استفاده عمومی قرار نمی گیرد.

2- قنات باغ آقا علی یا باغ سزاوار:

این قنات نیز از جمله قنات های پر آب در جماران است که هم اکنون نیز زنده است.این قنات در باغ مرحوم سزاوار واقع شده که امروزه به دلیل همجواری با بیت حضرت امام در اختیار دفتر ایشان قرار دارد. باغ سزاوار و بخشی از اراضی جماران از وجود این قنات در گذشته سیراب و بهره مند می شدند.

3- قنات گل بَرکَج:

قنات برکج به فتح "گ"و"ب" و "ک" یکی دیگر از قنات های جماران است.این قنات امروزه در خیابان آقایی ، کوچه شهباز نژاد واقع گردیده که در زمان قدیم جزو اراضی جماران و در محدوده ابتدایی صحرای جماران قرار داشته است. قنات برکج نیز مورد استفاده اهالی کشاورز که در صحرای جماران به کشاورزی مشغول بوده اند قرار داشت .این قنات امروزه هم زنده و فعال است . هر چند که ظاهرا منشأ آن توسط برج های بلند آن منطقه پوشیده شده است.

4- قنات جوزستان:

یکی دیگر از قنات های جماران قنات جوزستان است که به دلیل همجواری آن با مسجد جوزستان به این نام اشتهار یافته است.قنات جوزستان نیز امروزه دارای آب و زنده است . این قنات در شمال مسجد جوزستان واقع گردیده است.

5-قنات سولک:

قنات سولَک به فتح "ل" یکی از قنات های جماران است که امروزه در منطقه ای خارج از جماران واقع گردیده است . این قنات نیز امروزه دارای منابع آب و زنده می باشد.قنات سولک در منطقه ای بالای پارک عمار که در گذشته باغ علم نام داشت قرار گرفته است.

6- قنات مسجدجامع جماران:

قنات مسجد جامع جماران یکی از قنوات مشهور و مورد استفاده اهالی بوده است.مظهر این قنات درگذشته در کنار درخت چنار بالایی مسجد قرار داشت ولی پس از احداث ساختمان جدید مسجد جماران در سال 1395 ه ق مظهر آن به قسمت پایین مسجد انتقال داده شد.بنابر اقوال مردم محل یکی از دلایل رشد چنین درختان تنومندی که قدمت آنها را بیش از هزار سال می دانند وجود همین قنات در کنار این درختان چنار بوده است که این خود نشانگر قدمت این قنات می باشد.در سال 1388 نیز که بنای مسجد جامع جماران مجددا نوسازی گردید این قنات به همان صورت گذشته حفظ و حراست گردید و بنای مسجد را با کمی عقب نشینی برای حفظ درخت تنومند چنار و این قنات احداث نمودند.

 باغات جماران

جماران در دامنه کوه های البرز و از گذشته دارای باغات بسیار زیاد و درختان انبوه بوده است. باغ هایی که امروزه برخی از آنها باقیست و بعضی نیز جای خود را به برج ها و ساختمان های مسکونی داده اند.امروزه اغلب این باغ ها به نام مالکین آنها شناخته می شوند .مشهورترین این باغ ها عبارتند از:

1- باغ خسروشاهی: باغ خسروشاهی یکی از باغات زیبای جماران است. مساحت این باغ در حدود 15000 مترمربع است. باغ خسروشاهی در سالهای اول حضور حضرت امام در جماران به دلیل مسایل امنیتی و حفاظتی از مالک آن اجاره شد و در سال های اخیر وبا اجرای طرح ساماندهی جماران توسط شهرداری تهران از وراث مرحوم خسروشاهی خریداری و به عنوان سرای محله جماران در اختیار شورای محله قرار گرفت.این باغ دارای ساختمانی زیبا در میانه خود است. سرای محله جماران اوایل سال 1393 توسط آیت الله امام جمارانی افتتاح گردید.(عکس شماره 4)

2- باغ مشیرالسلطنه(امیر سلیمانی): باغ امیر سلیمانی شاید بزرگترین باغ در جماران باشد.این باغ 20000 مترمربعی نیز اخیرا توسط شهرداری تهران و در راستای طرح ساماندهی جماران خریداری و ساختمان قدیمی آن بازسازی و به عنوان فرهنگسرای امام(ره) مورد استفاده قرار گرفته است.

3-باغ سزاوار

4-باغ زاهدی

5-باغ علم

6- باغ فولادی

7- باغ ضرغام فر

8- باغ صانعی

---------------------------------------------------------------------------------------------------

1- مقاله توصیف محله جماران-زهرا جعفری فشارکی-۱۳۸۹